نقش جامعه مدنی در گسترش مشارکت سیاسی و دموکراسی در دولت‌های رانتیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق عمومی دانشکده حقوق دانشگاه قم. قم، ایران.

2 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه قم، قم، ایران.

3 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه قم. قم، ایران.

10.22091/cpl.2025.12511.1052

چکیده

جامعه مدنی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی دموکراسی، نقشی اساسی در گسترش مشارکت سیاسی و ایجاد شفافیت در دولت‌های رانتیر ایفا می‌کند.  در دولت‌های رانتیر، وابستگی دولت به منابع طبیعی مانند نفت و گاز، نیاز به پاسخگویی به مردم و مشارکت عمومی را کاهش می‌دهد و این مسئله به تمرکز قدرت و گسترش فساد و کاهش شفافیت منجر می‌شود.  بااین‌حال، جامعه مدنی می‌تواند با تقویت آگاهی سیاسی، حمایت از حقوق شهروندی، نظارت بر عملکرد دولت و ایجاد فضای گفت‌وگو، مشارکت سیاسی و فرایندهای دموکراتیک را تقویت کند.  این پژوهش به بررسی چالش‌های جامعه مدنی در کشورهای رانتیر، ازجمله محدودیت‌های قانونی، سرکوب فعالان مدنی، نبود نهادهای مستقل و وابستگی اقتصادی مردم به دولت می‌پردازد و همچنین فرصت‌های موجود برای تقویت نقش جامعه مدنی را مورد توجه قرار می‌دهد.  این پژوهش با رویکرد توصیفی‌تحلیلی در پی پاسخ دادن به این پرسش اساسی است که جامعه مدنی چه نقشی بر مشارکت سیاسی و دموکراسی در دولت‌های رانتیر دارد؟ این پژوهش بر این نکته تأکید دارد که دولت‌های رانتیر به موجب کسب درآمدهای حاصله از منابع و مواهب طبیعی خود را بی‌نیاز مشارکت شهروندان در ساحت‌های مختلف حاکمیتی ازجمله سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و. . .  تصور می‌کند و در جهت کاهش پاسخگویی به شهروندان و عدم احساس نیاز به مشارکت آن‌ها قدم برمی‌دارند که درنهایت این امر موجب فاصله گرفتن شهروندان از مشارکت در تعیین سرنوشت خویش، نحیف شدن دموکراسی و روی کار آمدن دولت‌هایی با ساختار دولت‌های تمامیت‌خواه و کم‌توجهی به رابطه بین شهروندان و دولت و ایجاد چالش‌های جدی در جامعه می‌شوند.

تازه های تحقیق

جامعه مدنی در دولت‌های رانتیر علی‌رغم چالش‌های متعدد، نقشی اساسی در تقویت دموکراسی و گسترش مشارکت سیاسی ایفا می‌کند.  ویژگی اصلی دولت‌های رانتیر، وابستگی به درآمدهای حاصل از منابع طبیعی آن‌ها را از جلب رضایت مردمی و تقویت مشارکت عمومی بی‌نیاز کرده و زمینه‌های تمرکز قدرت، فساد و نبود شفافیت را فراهم می‌آورد. این ساختارهای غیرپاسخگو، موانع بسیاری برای جامعه مدنی ایجاد می‌کنند؛ از سرکوب و محدودیت‌های قانونی تا نظارت شدید و نبود زیرساخت‌های سازمانی مستقل.

با این وجود، جامعه مدنی می‌تواند از طریق افزایش آگاهی سیاسی، تشویق به مسئولیت‌پذیری، تقویت گفت‌وگوهای اجتماعی و ترویج فرهنگ نظارت مردمی، به‌عنوان نیرویی مهم در مسیر دموکراتیزاسیون عمل کند.  تجربه نشان می‌دهد که حتی در محیط‌های محدود کننده، جامعه مدنی می‌تواند با بهره‌گیری از ابزارهای مدرن مانند رسانه‌های اجتماعی و سازماندهی ائتلاف‌های مدنی به مردم کمک کند تا آگاهی سیاسی و حقوق شهروندی خود را تقویت کنند.

برای تحقق این هدف، تقویت زیرساخت‌های مدنی، افزایش شفافیت، حمایت از نهادهای نظارتی مستقل و ایجاد بسترهای قانونی و اجتماعی برای فعالیت آزادانه جامعه مدنی ضروری است.  حمایت‌های بین‌المللی و همکاری با سازمان‌های خارجی نیز می‌تواند نقش مهمی در بهبود وضعیت جامعه مدنی در این کشورها داشته باشد.  جامعه مدنی، با وجود تمامی محدودیت‌ها، می‌تواند در بلندمدت بسترهای لازم برای گسترش مشارکت سیاسی و تقویت دموکراسی را فراهم آورد.  بنابراین، درک و پشتیبانی از نقش این نهاد در کشورهای رانتیر، نه‌تنها برای ایجاد شفافیت و پاسخگویی بلکه برای پیشبرد دموکراسی امری ضروری و راهبردی به شمار می‌رود.

این پژوهش کوشید تا تبیین نماید که دولت‌های رانتیر و متکی به اقتصاد تک‌محصولی من‌جمله نفت که از مهم‌ترین پارادایم‌های این‌گونه دولت‌ها می‌باشد مشکلات عمده‌ای را برای شهروندان در جهت مشارکت سیاسی، ازجمله دگرگونی و پراکندگی در قشربندی اجتماعی، تضعیف و نادیده گرفتن ماهیت و چیستی نمایندگی دولت، به تحلیل رفتن جامعه مدنی و کاهش مشارکت‌های مردمی و احزاب سیاسی، کنترل شدید و ایجاد شکاف اجتماعی، ایجاد طبقه جدید در این دولت‌ها، به محاق رفتن دموکراسی و ارزش‌های هنجاری این دولت‌ها و گسترش نظامی‌گری، نادیده گرفته شدن منشورهای حقوق بشری و دیدگاه اندیشمندان درزمینهٔ مشارکت سیاسی به وجود خواهد آورد. کما اینکه در چنین دولت‌هایی به خصوص کشورهای نفت‌خیز خاورمیانه که رشد و نموشان را مدیون این مواهب خدادای هستند، به وفور شاهد سرکوب شهروندان و نادیده گرفتن حقوق بنیادین آن‌ها هستیم. از طرفی اقتدارگرایی مفرط در این‌گونه دولت‌ها و وجود سیستم‌های معیوب اقتصادی و مالیات ستانی که به‌نوعی نشئت گرفته از الگوهای اقتصاد آزاد در جوامع پیشرفته هست در این دولت‌ها دیده نمی‌شود.

 به نوعی این دولت‌ها انتظار وابستگی تام شهروندان به سیاست‌های تحمیلی و نگاه از بالا به پایین را دارند که در درازمدت موجب ایجاد اعتراضات و فاصله گرفتن شهروندان از راهبردهای تحمیلی این حاکمیت‌ها خواهند شد و موانعی که در جهت مشارکت سیاسی شهروندان ایجاد خواهند کرد موجب بروز و ظهور دولت‌های تمامیت‌خواه خواهد شد که مجالی برای مشارکت و ترتیب اثر شهروندان در جهت تعیین سرنوشت خویش را نخواهند داد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Role of Civil Society in Expanding Political Participation and Democracy in Rentier States

نویسندگان [English]

  • Davod mohebbi 1
  • Milad Kashi Komijani 2
  • Alireza Mousavi Sheikhlar 3
1 Assistant Professor, Department of Public Law, Faculty of Law, University of Qom.
2 M.A. Student in Public Law, Faculty of Law, University of Qom, Iran .
3 M.A. Student in Public Law, Faculty of Law, University of Qom, Iran.
چکیده [English]

Civil society, as one of the main pillars of democracy, plays a fundamental role in expanding political participation and creating transparency in rentier states.  In rentier states, the state's dependence on natural resources such as oil and gas reduces the need for public accountability and public participation, which leads to the concentration of power, the spread of corruption, and a decrease in transparency.  However, civil society can strengthen political participation and democratic processes by strengthening political awareness, supporting citizen rights, monitoring government performance, and creating a space for dialogue.  This study examines the challenges of civil society in rentier states, including legal restrictions, repression of civil activists, lack of independent institutions, and economic dependence of the people on the government, and also considers the opportunities available to strengthen the role of civil society.  This study, with a descriptive-analytical approach, seeks to answer the fundamental question of what role does civil society play in political participation and democracy in rentier states? This research emphasizes that rentier governments, by earning income from natural resources and gifts, imagine themselves as not needing citizen participation in various areas of governance, including politics, economics, culture, etc. ; and they take steps to reduce accountability to citizens and lack a sense of need for their participation, which ultimately leads to citizens distancing themselves from participating in determining their own destiny, weakening democracy, and the rise of governments with totalitarian government structures that pay little attention to the relationship between citizens and the government, creating serious challenges in society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Civil society
  • Democracy
  • Political Participation
  • Rentier state
  • Citizenship Rights

مراجع

احمدی، یعقوب (1385).  سرمایه اجتماعی، جامعه مدنی و دموکراسی.  تهران: فصلنامه اطلاعات سیاسی‌اقتصادی.
سرداری، علی (1392).  تحلیل میزان مشارکت انتخاباتی در انتخابات ریاست جمهوری ایران.  پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
سید امامی، کامران (1386).  مشارکت سیاسی دانشجویان، پژوهشنامه علوم سیاسی، تهران: نشر سمت.
عبدالهی‌نژاد، علی و قاسمی‌نژاد، احمد (1395).  رسانه‌های اجتماعی و مشارکت سیاسی در انتخابات.  تهران: فصلنامه مطالعات رسانه‌های نوین.
عباسی شوازی، محمدتقی؛ پناهی‌نسب، صادق و اسماعیل‌خانی، درنا (۱۴۰۰).  «انتخاب عقلانی، کنش سیاسی و رسانه‌ها: مطالعۀ رابطۀ هزینه‌های سیاسی با مشارکت سیاسی آنلاین و آفلاین دانشجویان»، نشریه جامعه‌شناسی کاربردی، شماره ۳.
عطار، سعید (1388).  «سرمایه اجتماعی، جامعه مدنی و دولت: عناصر دستیابی به توسعه».  مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 39، شماره 4.
پرتوی، اصغر؛ طاهری، ابوالقاسم و محمدی، روانبخش (1401).  «شبکه‌های اجتماعی و آینده مشارکت سیاسی».  آینده پژوهی ایران، دوره ۷، شماره ۱.
دبیرنیا، علیرضا؛ محبی، داوود و جلیلی، آیت‌اله (1400) «حق بر مشارکت سیاسی و رأی اجباری، تضاد یا سازگاری».  مطالعات حقوقی عمومی، دوره ۵۳، شماره ۱.
قاری سید فاطمی، سید محمد (1388).  حقوق بشر در جهان معاصر.  تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش.
ملکی، علی (1399).  «مبانی مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران».  فصلنامه علمی پژوهشی سیاست متعالیه، دوره 8، شماره 30.
مهدی‌خانی، علیرضا (1380).  مروری اجمالی بر توسعه سیاسی‌اقتصادی، تهران: انتشارات آرون.
پاتنام، رابرت (1380) دموکراسی و سنت‌های مدنی.  ترجمه: محمدتقی دلفروز، تهران: نشر غدیر.
نظری، سید غنی؛ بشیری گیوی، حسین و جنتی، سعید (1392).  «بررسی تأثیر سیاسی بر مشارکت سیاسی»، تهران: مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، دوره ۶، شماره ۱.
خانیکی، هادی و خجیر، یوسف (1397).  «رسانه‌های اجتماعی و مشارکت سیاسی؛ فراتحلیل مشارکت سیاسی کاربران رسانه‌های اجتماعی».  فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره 11، شماره ۱.
تاجیک، محمدرضا و خداخواه آذر، سمیه (1395).  «رسانه‌های اجتماعی مجازی و عرصه سیاسات در ایران (بررسی موردی انتخابات دهم ریاست جمهوری و کارناوال‌های شهری در تهران)».  فصلنامه سیاست، دوره ۴۶، شماره ۳.
غفارزاده، احمد (1401).  «طبقه جدید ایران در سایه دولت رانتیر»، ششمین کنگره بین‌المللی توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین.
چوبینه، عباس و ربیعی، مهرداد (1400) دولت رانتیر و تأثیر آن بر جامعه مدنی.  همایش علمی دانشجویی با موضوع: بررسی توسعه در کشورهای جنوب - جهان سوم.
سلطانی، علیرضا (1391).  «نفت و فرایند دولت ملت‌سازی در ایران، فصلنامه سیاست»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره42، شماره 2.
کاتوزیان، محمدعلی، (1398).  اقتصاد سیاسی ایران.  ترجمه: محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، چاپ یازدهم، تهران: نشر مرکز.
تیریلین، کارل (1393).  معمای فراوانی: رونق‌های نفتی و دولت‌های نفتی.  ترجمه: جعفر خیرخواهان، تهران: نشر قومس، چاپ چهارم.
ترابی‌نژاد، مهدی؛ نجات‌پور، مجید و صادقی، بهروز (1398).  «نفت، دولت رانتیر و دموکراسی پس از انقلاب اسلامی».  ارائه شده در نخستین همایش بین‌المللی تحولات جدید ایران و جهان.
رابرت دال ( 1400 ).  چند سالاری : مشارکت و مخالفت.  ترجمه: ابراهیم اسکافی، تهران: انتشارات شیرازه.
زارعی، بهادر؛ یزدان‌پناه، کیومرث و موسوی‌شهیدی، سید مهدی (1396).  «عوامل تأثیرگذار بر شکل‌گیری دولت‌های دیکتاتوری-راتییر در خلیج‌فارس».  پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 49، شماره 1.
سریع‌القلم، محمود (1387).  قبیله‌هایی که طبقه می‌شوند، سالنامه اعتماد.
محمدی‌فر، نجات و محجدی، روح‌ا. . .  (1391).  «نقش دولت نفتی (رانتیر) در شکل‌گیری و ماهیت طبقه متوسط جدید».  دوماهنامه چشم‌انداز ایران، شماره 72.
کامروا، مهران (1388).  خاورمیانه معاصر تاریخ سیاسی پس از جنگ جهانی اول، تهران: نشر قومس.
Refrences
Abbasi-Shavazi, Mohammad Taghi, Panahi Nasab, Sadegh, Esmail Khani, Dorna, (2019), Rational Choice, Political Action and the Media: A Study of the Relationship between Political Costs and Students' Online and Offline Political Participation, Journal of Applied Sociology.  (In Persian)
Abdollahi Nejad, Ali, Ghasemi Nejad, Ahmad, (2016), Social Media and Political Participation in Elections, Quarterly Journal of New Media Studies, Tehran.  (In Persian)
Ahmadi, Yaqoub (2006), Social Capital, Civil Society and Democracy.  Quarterly Journal of Political-Economic Information, Tehran.  (In Persian)
Attar, Saeed (2009), Social Capital, Civil Society and the State: Elements of Achieving Development.  Politics, Journal of the Faculty of Law and Political Science, p.  39.  (In Persian).
Choubineh, Abbas, Rabiei, Mehrdad, (2011) The Rentier State and Its Impact on Civil Society.  (In Persian)
Dabirnia, Alireza, Mohebbi, Davoud, Jalili, Ayatollah, (1400) The Right to Political Participation and Compulsory Voting, Conflict or Compatibility, Quarterly Journal of Legal Studies, University of Tehran Press.  (In Persian)
Gassner,M. I. an fahrer,C. ,)2004(. political geography,john wiley&Sons,Hoboken
Geogory,D. ,jhonston,R. ,pratt,G. ,watts,M. j & Whatmore,S. ,)2009(,The dictionary of human geography,jhon Wiley&Sans,west susex
Ghafarzadeh, Ahmad, (2012) Iran's New Class in the Shadow of the Rentier State, Sixth International Congress on the Development and Promotion of Fundamental Sciences and Technologies.  (In Persian)
Kamrav, Mehran, (2009) Contemporary Middle East Political History after World War I, Qoms Publishing, Tehran.  (In Persian)
Katouzian, Mohammad Ali, (2019), Political Economy of Iran, translated by Mohammad Reza Nafisi and Kambiz Azizi, 11th edition, Tehran, Markaz Publishing.  (In Persian)
Khaniki, Hadi, Khojir, Yousef, (2018), Social Media and Political Participation; Meta-Analysis of Political Participation of Social Media Users, Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in the Humanities.  (In Persian)
Krister, (2012), Civic Participation and Political Trust: The Impact of Compulsory Voting”, Representaion, Vol. 48, No. 2. London: Routledge.
Kuus,M. and Agnew,j. ,)2008(,theorizing the state geographically,sovereignty,subjecttivity and teritorialiti,incox,k. R,low,M. ,and Rabinson
Maleki, Ali, (2010), Fundamentals of Political Participation in the Islamic Republic of Iran, Quarterly Journal of Transcendental Politics.  (In Persian)
Mehdikhani, Alireza, (2001), A Brief Overview of Political-Economic Development, Tehran, Aron Press.  (In Persian)
Mohammadi Far, Nejat, Mohjadi, Ruh A. . . , (2012) The Role of the Oil State (Rantaire) in the Formation and Nature of the New Middle Class, Bimonthly Perspective of Iran, Issue 72, pp.  26-17.  (In Persian)
Nazari, Seyed Ghani, Bashiri Givi, Hossein, Jannati, Saeed, (2013), Studying the Political Impact on Political Participation, Journal of Iranian Social Development Studies, Tehran.  (In Persian)
Partovi, Asghar, Taheri, Abolghasem, Mohammadi, Ravanbakhsh, (1401), Social Networks and the Future of Political Participation.  (In Persian)
Putnam, R.  D.  (2000).  Bowling alone: The collapse and revival of American community.  New York: Simon & Schuster.
Putnam, Robert, (2001) Democracy and Civic Traditions, translated by Mohammad Taghi Delforuz, Tehran, Press Ghadir.  (In Persian)
Qari Seyed Fatemi, Seyed Mohammad, (2009), Human Rights in the Contemporary World,: Shahr Danesh Legal Studies and Research Institute.  (In Persian)
Robert Dahl (1400) Multilateralism: Participation and Opposition, translated by Ebrahim Skafi, Shiraz Publishing, Tehran.  (In Persian)
Sardari, Ali, (2013), Analysis of Electoral Participation in Iranian Presidential Elections, Master's Thesis, Tarbiat Modares University(In Persian)
Saree Qalam, Mahmoud, (2008), Tribes That Become Class, Etemad Yearbook.  (In Persian)
Scott, M.  (2010).  The New Rules of Marketing and PR: How to Use Social Media, Blogs, News Releases, Online Video, and Viral Marketing to Reach Buyers Directly, Massachuc
Seyed Emami, Kamran, (2007) Students' Political Participation, Political Science Research Paper, Samat Publishing, Tehran.  (In Persian)
Shipley, C.  (2012).  Coining the term social ؛www. en. wikipedia. org٫wiki٫Chris_Shipley.
Soltani, Alireza (2012), Oil and the Process of Nation-State Building in Iran, Politics Quarterly, Journal of the Faculty of Law and Political Science, Volume 42, Issue 2, Summer, 112-95.  (In Persian)
Tajik, Mohammad Reza; Khodakhah Azar, Somayeh, (2016) Virtual Social Media and the Political Arena in Iran (Case Study of the Tenth Presidential Elections and Urban Carnivals in Tehran) Fasdalnameh Siasat.  (In Persian).
Timothly j. p. ,)1998(,The political of market reform in Jordan,Rowman &Little Field,Landon,MD,P. 110
Tirilin, Karl, (2014), The Puzzle of Abundance: Oil Booms and Oil States, translated by Jafar Khairkhahan, Qoms Publishing, 4th edition.  (In Persian).
Torabinejad, Mehdi, Nejatpour, Majid, Sadeghi, Behrouz (2019) Oil, Rentier State and Democracy after the Islamic Revolution”, presented at the First International Conference on New Developments in Iran and the World.  (In Persian).
Wellman, B.  & Haase, A & Witte, J & Hampton, K.  (2001).  Does the internet increase, decrease, or supplement social capital? American Behavioral Scientist
Zarei, Bahadur, Yazdanpanah Kiomars, Mousavi Shahidi, Seyed Mehdi, (2017) "Factors Affecting the Formation of Dictatorship-Rentaire States in the Persian Gulf" Human Geography Research, Volume 49, Issue 1, pp.  225-203.  (In Persian).
Zhang, X. , & Lin, W.  (2014).  Political participation in an unlikely place: How individuals engage in politics through social networking sites in China.
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار